قلعه «زيويه»، يادگار عصر سكاييان

    قلعه باستاني زيويه به فاصله ۵۵ كيلومتري جنوب شرق شهرستان سقز و در شمال روستايي موسوم به همين نام واقع شده است. قلعه زيويه يكي از قلعه هاي باستاني استان كردستان است كه در سال ۱۹۴۷ كشف شد.

    اين قلعه بر روي تپه اي بنا شده كه بر نواحي پيرامون آن مشرف بوده و تسلط كامل داشته است كه امروزه از نظر گردشگري نيز چشم انداز بسيار زيبايي دارد.
    زيويه هم از نظر معماري و هم از نظر آثار هنري يكي از شاخص ترين مكان هاي دوره تاريخي محسوب مي شود و احتمالاً مربوط به اقوام ماننايي است كه ۲۷۰۰ سال پيش مي زيسته اند و محل حكومت آنها شمال غرب ايران بوده است.
نخستين باري كه از «زيويه» نامي آورده شد در سالنامه آشوري مربوط به سارگن دوم است.
وي به هنگام لشكركشي به سرزمين ماننا عنوان مي كند كه پس از تسخير پايتخت ماننايي ها يعني ايزيرتر و شكست پادشاه آنها به نام «ايرانزو» ۲ قلعه مهم مركزي سرزمين ماننا بنام هاي زيپيه (ايزيپيه ازيپنا) و آرماثيت را متصرف شد كه اغلب نويسندگان و پژوهشگران را عقيده بر اين است كه اين زيپيه همين زيويه فعلي است و احتمال دارد كه محل قلعه آرماثيت نيز در روستاي «قپلانتو» در ۵ كيلومتري زيويه باشد. در ضمن چنان كه مي دانيم مسكن و مأواي ماننايي ها كه يكي از قبايل متحد با مادها بودند در جنوب درياچه اروميه و شمال كردستان فعلي بوده است.

 در اين كه قلعه زيويه يك قلعه حكومتي مهم و قابل توجه بوده، شكي نيست و بيشتر محققان بر اين عقيده استوارند؛ نويسندگان و باستان شناسان بسياري درباره زيويه اظهار نظر كرده اند از جمله پرفسور گيرتنس محقق و باستانشناس فرانسوي، مؤلف كتاب «هنر ايران در دوره ماد و هخامنشي معتقد است كه اين قلعه يك قلعه حكومتي بوده و گنجينه به دست آمده را دفينه اي مي داند كه در كنار جسد يك پادشاه سكايي گذارده شده است.
    اهميت، اعتبار و شهرت جهاني زيويه به زماني برمي گردد كه در حوالي سال ۱۳۲۵ شمسي تعدادي از آثار آن در اثر بارندگي شديد و فرو ريختن قسمتي از خاك تپه به صورت اتفاقي كشف شد. به دنبال وقوع اين امر و پيگيري هاي شخصي به نام «ايوب ربنو» مجوزي تحت عنوان حفاري تجاري در زيويه از سوي مقام ها صادر شد و اين شخص در ۸ سال متوالي در حدود ۹۵ درصد از سطح تپه را كاوش كرد و آنچه از بقاياي معماري قلعه در جوار اشيا و آثار به دست مي آمد را تخريب كرد و با دستياري و همكاري اعضاي هيأت خويش توانست به غارت و چپاول آثار زيويه بپردازد و اكثر آثار گران بها و ارزنده اين محوطه باستاني را به خارج از كشور انتقال دهد كه در حال حاضر زينت بخش بزرگترين و مهم ترين گالري ها و موزه هاي دنيا چون لوور در فرانسه، بريتانيا در انگلستان، رميتاژ در لنينگراد و... است و تنها تعداد معدودي اشيا طلايي، نقره اي و سفالي در اختيار سازمان ميراث فرهنگي كردستان قرار گرفته است. وي با خيانتي كه مرتكب شد ضربه بسيار جبران ناپذيري بر علم باستانشناسي ايران وارد كرد كه تاكنون تاوان آن را نتوانسته بپردازد و امروز نيز آثار جنايت وي باقيمانده است تا حدي كه در اغلب بخش هاي حفاري شده درگيري هاي بسياري را موجب مي شود و عمليات حفاري را با مشكلات بي شماري روبه رو مي سازد.

از نظر كارشناسان سازمان ميراث فرهنگي كردستان سفالينه هاي به دست آمده و ديگر آثار كشف شده از اين قلعه باستاني نشان مي دهد كه از اواسط قرن هشتم قبل از ميلاد تا اوايل دوره هخامنشي، زندگي در اين قلعه وجود داشته و با به سلطنت رسيدن داريوش هخامنشي و تهاجم وي به سرزمين مادها زندگي در اين قلعه به پايان رسيده است.

 

طی 12 سال حفاری در زیویه علاوه بر شش قبر از پادشاهان و امرای ماد ، ساختمان سه طبقه ی زیبا و باستانی زیویه را که از شاهکاری های معماری اهل باستان است در هم ریخته و از بیخ و بن کندند .


بدون شک ساختمان با شکوه و سه طبقه زیویه که یکی از عجایب معماری باستان بود با استحکام بی نظیر بر بالای کوه و بر روی غار وسیع و تماشایی زیویه که ارتفاع آن از سطح دریا 1835 متر است ، بنا شده است . هیچ بیننده ای با معیار عقلی خود نمی تواند باور کند در 3000 سال قبل در چنین ارتفاعی ساختمانی با چنین شکوه و عظمتی ساخته شده باشد.


ساختمان سه طبقه زیویه از رویه شواهد غیر قابل انکار همان ساختمانی است که بنا به نوشته هرودوت ، مادها از روی رضا و رغبت برای دیوکو ساختند و در واقع این ساختمان مرکز اولین دادگستری ایران باستان بوده است.

قلعه بر روی تپه ای طبیعی که قسمتی از آن سنگی است بنا شده و 80 متر طول و 500 متر عرض و 100 الی 140 متر از زمین های مجاور خود ارتفاع دارد. طول قلعه 450 متر و از شرق و غرب امتداد دارد و عرض آن نزدیک به 118 متر است.


اگر چه زیویه زیویه در درون چین خوردگی های طبیعی جنوب شهرستان سقز قرار دارد ولی هم چون کوه ها و ارتفاعات حاصل از فعالیت های آتش فشانی ساختاری مجزا از دیگر ارتفاعات مجاور دارد و به شکلی که اطراف آن با تپه هایمجاور دره ای ایجاد شده است . راس تپه در جبهه مشرف بر ضلع جنوبی تا ارتفاع 50 متری صخره ای بوده و به صورت دیواره ای نسبتا صاف دسترسی به قلعه را مشکل و یا غیر ممکن ساخته است.

جبهه شمال زیویه دارای شیب بسیار تند بوده و باز هم به شکل کاملا طبیعی چهره ای نفوذ ناپذیر به آن بخشیده است. تنها در جبهه های شرقی و غربی تپه است که دارای شیبی ملایم بوده و دسترسی بر قله را ممکن می سازد . در دامنه جنوبی در زیر صخره ها و در ارتفاع 50 متر از زمین های مجاور غاری نسبتا محدود وجود دارد ، شاید در گذشته سازندگان قلعه توانسته باشند از درون قلعه راهی در آن پیدا کنند و بر اساس شواهد بدست آمده در دوره ای حیات قلعه ، یکی از دهلیزهای آن به عنوان گورستان مورد استفاده قرار گرفته است.

طی کاوش های چند سال اخیر این حقیقت اشکار شد که آثار معماری زیویه در اعماق پایین تر و در نقاطی که به کف ها نزدیک شده است به شکل وحشیانه به همان صورتی که در حفاری های غیر مجاز مرسوم است همه چیز را در هم کوبیده اند تا مگر به آثار و اشیا منقول دسترسی پیدا کنند ، نمونه این ویرانی در محدوده پله های ورودی ، تاسیسات هم جوار با حیاط در تخت گاه میانی و گوشه های جنوب غربی و شمال شرق تالار و ایوان ستون دار ملاحضه می شود.



معماری زیویه (شیوه معماری و کاربرد مصالح)

ساختن تاسیسات مربوط به ان ، معمار یا معماران قلعه جهت دستیابی بر سطح مورد نظر، شیوه ای به کار برده و از راه ساختن مصطبه نظر صاحب کار و یا فرمانروایی که در این بخش ایران حکمرانی کرده تامین ساخته اند ، همان طوری که گذشت شیب های تند خالی و یا صخره هایی که از لابلای خاک ها بیرون آمده اند و محدوده شمالی تپه را به وجود آوردند. به صورت طبیعی به این قسمت شرایط خاص ساخت و ساز داده نشده است . طی بررسی های اولیه و سپس چهار فصل کاوش بر روی این تپه معلوم شد که معماران زیویه با احداث سکوهای متعدد ، استحکاماتی رفیع را به وجود آورده و در عینحال سطوح مناسب را در اختیار گرفته اند.


به طور کلی مصالح به کار رفته در زیویه را خشت هایی با ابعاد 18*46*46سانتی متر تشکیل می دهند . خشت های به کار رفته در سراسر قلعه از سه گونه خاک و در سه نقطه مختلف ساخته شده اند. ضمن بررسی های انجام شده در سال 1355 در تمامی نقاط زیویه و زمین های اطراف آن ، مکان های ساختن خشت ها دقیقا معلوم و شناسای شد. نزدیک ترین کارگاه در دامنه جنوب غربی تپه در مجاورت دهکده زیویه قرار دارد . خاک های این محل را نوعی رس تشکیل می دهد که تا گذشته ای نه چندان دور جهت اندود و سفید ساختن اطاق ها در دهات این قسمت از شهرستان سقز مورد استفاده قرار می گرفت. افزون مقداری گل نی ( لوئی) دوام و استحکام این خاک را با مقداری شن و الیاف گیاهی مخلوط کرده و خشتی با رنگ آجری روشن را به وجود آورده اند.


دومین نوع خشت را در جنوب دهکده فعلی زیویه و در کنار آبی که از قپلانتو به جانب غرب جریان داردساخته اند . خاک این قسمت سیاه است و گودال های ایجاد شده ناشی از خاکبرداری ها ، تا سال های اولیه این حفاری هنوز باقی بود. ضمنا شن بستر این نهر بر آن خاک افزوده شده و خشت های خاکستری رنگ را به وجود آورده اند .


سومین دسته خشت ها در اطراف گورستان فعلی و مغرب دهکده زیویه ساخته شده است. خاک زمین و تپه های این قسمت بیشتر قرمز رنگ است و در بستر نهر آبی که در مجاورت آن جریان دارد آمیخته شده و در قالبی با ابعاد و اندازه های یکسان با سایر گونه های خشت به کار رفته در زیویه شکل گرفته است. بطور کلی در خشت های زیویه علاوه بر ساقه های خشک شده گیاهان (کاوه) تراشه ها و یا ساقه های خرد شدنی به کار رفته است .

با وجود گذشت زمانی نزدیک به 1800 سال از ساخت قلعه زیویه هنوز هم دیوارها دارای استحکام و استواری نسبتا خوبی می باشد ، این مهون عوامل مختلف بوده که عبارتنر از :
1. دقت در پروردن گلی که در خشت ها به کار رفته است . حتی در دیوارهای ریخته که آوار زیویه را تشکیل می دهد ، غالبا دیوارها یک جا سقوط کرده و مرموز به صورت توده ای از خشت های مورب و یا نره دیده می شود .

2- دقت در ساختن مصطبه ها و دیوارها ، غالبا مصطبه هایی که طی چند سال اخیر کشف و کاوش شده اند به شکلی طراحی و ساخته شده اند که قادر به تحمل لرزش های ناشی از زلزه باشد . جهت دستیابی به این امر با دقت و ظرافت کامل زمین را در ارتفاعات مختلف آماده برای ساخت و ساز نموده اند. برای این منظور پی یا شالوده ای ساخته و سپس با قرار دادن و ریختن قطعات کوچک سنگ های خرد شده ، جابجا سطوح مناسبی را برای قرار گرفتن تک تک خشت های اولیه مصطبه فراهم کرده اند . اولین خشت های هر مصطبه در سطوح پایین قرار گرفته و سپس ردیف های بعدی سطوح گسترده تری را به وجود آورده است و خشت های که بر سطح تپه قرار گرفته به همان شکل بر روی سنگ های ریز و درشت جای گرفته اند.

3-  شیوه معماری و نحوه قرار گرفتن فضاهای متعدد در کنار هم به شکلی صورت گرفته که هر مجموعه به صورت نیم دایره ای در میان صخره های جنوبی و صخره های پراکنده که از شمال به جنوب کشیده شده قرار گرفته است در حقیقت صخره ها ساخت و سازهای هر سطح را از دو سو در میان گرفته است.

همان طوری که در مورد خشت های به کار رفته عنوان شد سه گونه خشت در بنای زیویه دیده می شود طرز قرار گرفتن خشت ها در مجموعه معماری زیویه هیچ گونه ضابطه و یا شکل خاصی ندارد ، به این شکل که در جایی یک یا دو رگ از یک گونه خشت در دیوارها مشاهده می شود و کمی بالاتر یا پایین تر از همان دیوار ، هر سه گونه خشت به صورت پراکنده در کنار هم قرار گرفته اند .

مسئله دیگر آن که در بر یا مغز دیوارها عموما خشت های سالم ان هم به شکل و صورتی کاملا منظم در کنار هم قرار داده شده است .

به طور معمول قطر ملاط بین خشت ها دو تا سه سانتی متر است و در همه جا هم به شکلی کاملا یکسان به کار رفته است . در ساختمان دیوارها به هیچ وجه سنگ به کار نرفته تنها ازاین عنصر در پله ، شیب ها ، پایه ستون ها و همان طوری که قبلا توضیح داده شده در تسطیح زمین و آماده سازی برای ساخت و ساز مورد استفاده بوده است .

دیوارها در تمام نماهای داخلی و خارجی با اندودی هموار شده است . گلی که در این راه به کار رفته مخلوطی از خاک سفید و گل نی (لویی) که به طور متوسط قطر این اندود دو سانتی متر است. نمای خارجی قلعه زیویه سفید رنگ بوده ولی فضاهای داخلی را با رنگ های مختلف (کرم ، آبی ، آجری و سیاه) آراسته اند .

 

 

قلعه زیویه خاك مي شود

قلعه تاریخی و باستانی 3500 ساله زیویه سقز به دلیل عدم توجه مناسب مسئولان در آستانه تخریب و نابودی قرار دارد.

یکی از شاهکارهای معماری بشریت در سده نهم تا ششم پیش از میلاد در 55 کیلومتری شهرستان سقز در آستانه تخریب و نابودی قرار دارد.

قلعه تاریخی زیویه در شمال روستایی با همین عنوان با 40 هکتار وسعت و با ارتفاع 10 تا 140 متری از سطح زمینهای اطراف واقع شده که متاسفانه در سالهای گذشته به دلیل عدم توجه به مرمت و نگهداری آن در آستانه تخریب و نابودی است.

موقعیت خاص طبیعی تپه زیویه در یک چشم انداز، علت اصلی و اساسی برای بنای چنین دژی را مسجل و مستدل می نماید به عبارت دیگر وضعیت تپه نسبت به ارتفاعات مجاور از نظر استراتژیکی دارای اهمیت خاصی است.

برای نخستین بار از این بنای تاریخی در سالنامه های آشوری ذکری به میان آمده است و بیان شده که به دنبال شورش و طغیان اقوام مانایی (سده نهم تا ششم پیش از میلاد) از طریق قلعه این تپه عملیاتهای جنگی صورت گرفته است اعتبار و شهرت جهانی زیویه به سال 1325خورشیدی باز می گردد که در اثر عوامل جوی و ریزش برف و باران قسمتی از راس تپه تخریب و آثار و اشیاء به صورت اتفاقی کشف شدند.