‌آموزش علوم اجتماعی راهنمایی

تـاریـخ سـقـز ( قـسـمـت دوم )



سـقـوط رژیـم قاجار و سـقـز

با آغـاز حـرکـتـهـای اسـتـعـماری جـهـت بـرانـدازی و انـقـراض قـاجـریـه نخـسـت طـبـق سـفـارش حـکـام بـریـتانـیا مـقـرر بـود در ایـران جـمـهـوری بـرقـرار شـود آنـهـم جـمـهـوری نـظامـی به ریاسـت رضا خـان که ایـن امـر با مـخـالـفـت شـدیـد روبـر شـد لاکـن در سـقـز و کـردسـتان طـبـق دسـتـور سـپـهـبـد امـیـر احـدی که فـرمانـده لـشـکـر غـرب و مـسـئـول کـلـیـه امـور بـود افـراد با نـفـوذ به هـواداری از انـقـراض قـاجـار و بـر قـراری جـمـهـوری به مـخـابـره تـلـگــراف و بـرپـائـی اجـتـماعات پـرداخـتـنـد در سـنـنـدج آیـت الله فـقـیـد شـیخ محـمـد مـردوخ بـشـرح نـوشـتـه خـودش در کـتـاب تـاریـخ کـردسـتان مـسـئـول ایـنکار بـوده و در سـقـز هـم مـرحـوم شـیخ رئـوف ضـیائـی بـقـدری تـلگـراف پـشـتـیـبـانـی از جـمهـوری مخـابـره کـرد که مـرحـوم مـیـرزاده عـشـقـی از شـعـرا و روزنامه نگاران ضـد جـمهـوری در مـقـالـه ای که انـتـشـار دادن مـردم سـقـز را به مـسـخـره گـرفـتـنـد و با طـنـز و تـشـر ژورنالـیـسـتـی از ایـنکه بـقـول آنـمـرحـوم گـوسـفـنـدچـرانان سـقـزی جـمهـوری خـواه شـده بـودنـد ابـراز تعـجـب کـرده اسـت از طـرفـی مـرحـوم مـلا عـبـدالـعـزیـز مـفـتـی صـدرالـعـلـما در تـهـران نـمایـنـده سـقـز در مجـلـس شـورای مـلـی بـود و یکـی از فـعـالـیـن مجـلـس و یـاران داور بـود که سـرانجام در جـلـسـه مجـلـس مـوسـسـان به انـقـراض قـاجـاریـه رای دادنـد که نام وی در کـتـاب تـاریـخ بـیـسـت سـاله ایـران نـوشـتـه حـسـیـن مکـی جـز رای دهـنـدگان درج گـردیـده اسـت اما هـمـزمان با ایـن عـمـلـیـات در دولـت مـرکـزی مـنـطـقـه سـقـز و مـوکـریـان و نـواحـی ارومـیـه و سـلـمـاس و ماکـو با قـیام اسـمـاعـیـل آقـا سـمـکـو روبـرو بـودنـد . مـرحـوم اسـماعـیـل آقـا سـمکـو نخـسـت به خـوانخـواهـی بـرادرش جـعـفـرآقـا که در تـبـریـز ناجـوانـمـردانه بـدسـت حاکـم آن شـهـر و بـرطـبـق یک نـقـشـه خـائـنـانه کـشـتـه شـده بـود دسـت به قـیام زد اما بعـدا با پـیـوسـتـن سـران طـوایـف و عـشـایـر به قـیام خـود جـنـبه عـمـومـی داد و حـتـی ناچار شـد از دول بـریـتـانـیـا و روسـیـه تـقـاضای کـمـک نـمـایـد اما در مجـمـوع قـیام آنـمـرحـوم فـاقــد بـرنامـه ریـزی کـلـی بـود و با نـفـوذ عـده ای سـود جـو و مـفـتـخـواران و غـارتـگــران در صـف مامـوریـن و یارانـش وضعـی پـیـش آمـد که هـر کـس آرزوی خـاتـمـه قـیام و بـرقـرای نـظـم را در سـر مـی پـرورانـد و ایـن حاصـل نـفـوذ مـنافـقـیـن و خـیانـتـکـاران در اردوی او بـود بهـرحال اردوی سـمکـو به سـقـز نـیـز رسـیـدنـد و کـنـتـرل شـهـر را در دسـت گـرفـتـنـد و از سـوی سـمکـو بـرای شـهـر سـقـز حاکـم تعـیـیـن گـردیـد لاکـن اقـدامات غـاضـبانه آنان و گـرفـتـن مالـیات و باج و خـراج از سـاکـنـیـن شـهـر بـزودی مـردم را عـاصـی کـرد و بـیـک زادگان بـانـه ای نـیـز بـنام حـمایـت از سـمکـو در سـقـز مـرحـوم حاج محـمـود افـتـخـار الـتـجـار را بـقـتـل رسـانـیـدنـد که ایـن اقـدامات باعـث تـنـفـر مـردم شـد بـطـوریـکـه با شکـسـت قـوای سـمکـو و آمـدن نـیـروی دولـت مـرکـزی مـردم شـهـر با بـرپـائی جـشـن هـمـراه با سـاز و ضـرب و رقـص و پـایکـوبـی به اسـتـقـبال شـتافـتـنـد .

در سـال 1342 ه ق مـرحـوم حاج سـردار مکـرم اردلان از طـرف دولـت بـنام حاکـم سـقـز روانه گـردیـد وی پـسـر رضا قـلـی خـان والی بـود که نـسـبـت نـزدیکـی با خـانـواده قـاجـار داشـت اما ایـنک او هـم از خـانواده خـود روگـردان شـده بـود.

حاج سـردار مکـرم با درایـت و سـیاسـت تـوانـسـت امـنـیـت و آسـایـش را در شـهـر و نـواحـی بـرقـرار و از اجـحـافـات مامـوریـن حکـومـتـی و گـرفـتـن باج و سـورانه بـشـدت جـلـوگـیـری کـرد و بـرای عـبـرت دیگـران در حـضـور جـمع دسـت چـنـد سـارق را قـطع نـمـود و به احـیـا مـکـاتـب و مـسـاجـد هـمـت گـمـاشـت و تـنـی چـنـد از بـیـگـزادگـان را با تـهـام ریخـتـن خـون بـیگـناهان و ظـلـم و فـسـاد بـسـزای عـمـل خـود رسـانـیـد.

پـس از اسـتـقـرار رژیـم پـهـلـوی شـخـص رضا شـاه تـصـمـیـم به مـسـافـرت به کـردسـتان گـرفـت و ایـن سـفـر با قـیام مـرحـوم مـلا خـلـیـل گـوروئـومـه ر مـصادف بـود لازم اسـت بعـرض بـرسـانـم رضا شـاه دسـتـور داد ه بـود تا به تـقـلـیـد از تـرکـیـه در ایـران هـم مـردم لـباس مـتـحـد الـشـکـل بـپـوشـنـد و حـجـاب زنان را بـردارنـد روی ایـن اصـل مامـوریـن دولـتـی و ژانـدارمـهـا در اجـرای فـرمان رضا شـاه چادر زنان را به زور بـرداشـتـه و نـیـز عـمـامـه کـردی مـردان را بـدورانـداخـتـه و دسـتـور مـی دادنـد بایـد کـلاه لـبـه دار پـهـلـوی بـر سـر بگـذارنـد که در حـوالـی مـهـابـاد و ناحـیـه مـنگـور مـرحـوم مـلا خـلـیـل گـورئـومـه ر پـیـشـوا و مـفـتـی ایـل مـنگـور فـتـوائـی صادر کـرد که بـر سـر گـذاشـتـن کـلاه پـهـلـوی حـرام اسـت و در تـوجـیـهـه فـتـوای خـود مـی فـرمـود که ایـن کـلاه را بـر سـر مـلـت مـی گـذارنـد تا نـتـوانـد به آسـمـان نگـریـسـتـه و در پـیـشـگاه خـدا اسـتـغـائـه نـمـایـنـد قـیام مـلاخـلـیـل با پـشـتـیـبانـی سـران عـشـایـر مـنگـور روبـرو شـد و اردوی او به شـهـر مـهـاباد حـمـله ور و آن شـهـر را محاصـره کـرد و تـلـفـاتـی هـم بـطـرفـیـن وارد شـد لاکـن عـدم اتـفاق عـمـومـی و بـرف و سـرمای فـراوان و کـشـنـده و خـیانـت و تـبـلـیـغ سـوء تـنـی چـنـد از عـوامـل شـناخـتـه شـده مـنـطـقـه مـوجـب شکـسـت وی شـد رضا شـاه بـیـم آن را داشـت که قـیام مـلا خـلـیـل تـمـام کـردسـتان را در بـرگـرفـتـه و سـپـس هـمه ایـران را بحـرکـت در آورد مـتـاسـفـانه در آن زمان وسـایـل ارتـبـاط جـمـعـی مانـنـد رادیـو و تـلـویـزیـون و روزنامه نـبـود اگـر هـم بـود که بـنـدرت پـیـدا مـی شـد و اخـبار ایـران بگـوش سـایـر هـمـوطـنان نـمـی رسـیـد وگـرنه قـیام مـلا خـلـیـل رضا خـان را با مـشـکـل جـدی روبـر مـی سـاخـت اما بهـرحال بـدسـتـور امـرای ارتـش تـنـی چـنـد از سـران عـشـایـر سـقـز نـیـز در جـنگ با مـلا خـلـیـل شـرکـت کـردنـد سـلـیـمان خـان جـاف و تـنـی چـنـد از بـیـگـزادگـان و خـوانـیـن فـیـض الله بـیگـی که پـس از شکـسـت قـیام مـلا خـلـیـل به اخـذ مـدال و نـشـان رسـمـی نایـل شـدنـد و بعـضـی از آنان بعـدا از دسـت هـمان رژیـم پـهـلـوی جام مـرگ را نـوشـیـدنـد که شـرح آن خـواهـد آمـد .

بهـر حال پـس از اعـلام سـقـز رضا خـان مـسـئـولـیـن امـر از مـردم خـواسـتـنـد با پـوشـیـدن کـت و شـلـوار و بـر سـر نهادن کـلاه پـهـلـوی به اسـتـقـبال شـتابـنـد حـتـی تـنـی چـنـد از روحـانـیـون لـباس خـود را درآورده و کـت وشـلـوار پـوشـیـدنـد مانـنـد مـرحـومـیـن مـفـتـی و ضـیائـی ، مـوکـب رضا خـان در مـدخـل شـهـر مـورد اسـتـقـبال قـرار گـرفـت و سـپـس ایـشـان در سـاخـتـمـان اداره دخـانـیات سـقـز مـسـتـقـر شـدنـد در ایـن سـفـر دسـتـور تـاسـیـس ادارات شـیـرو خـورشـیـد و فـرهـنگ را صادر کـرد و مـسـئـولـیـن آن ادارات را تعـیـیـن نـمـود سـپـس عـازم مـهـابـاد شـدنـد .

سـفـر دوم رضا شـاه به سـقـز بـهـمـراه پـسـرش محـمـد رضا بـود که شـب و روزی را در سـقـز مـانـده و بکـارهای اداری و ارتـش رسـیـدگـی کـردنـد ایـن بار محـل آقـامـت آنان در باشـگاه افـسـران سـقـز بـود.

پـس از مـدتـی سـرانجام آفـتاب بخـت رضا شـاه نـیـز غـروب کـرد و به تـبعـیـدگاه فـرسـتاده شـد و پـسـرش محـمـد رضا بـر جای او نـشـسـت که ایـن جـلـوس مـصـادف بـود با جـنگ دوم و قـیام مـجـدد عـشـایـر در مـنـطـقـه که ایـن بار شـهـر سـقـز در مـعـرض یـورش محـمـد رشـیـدخـان قـرار گـرفـت محـمـد رشـیـدخـان در زمان رضا شـاه نـیـز چـنـد بار سـر به طـغـیـان و شـورش بـرداشـت و چـون از مـوقـعـیـت مـرزی جـالـبـی بـرخـوردار بـود کـمـتـر بـدام مـی افـتاد بـدیـن عـلـت که محـل آقـامـت او در آخـریـن نـقـطه مـرزی ایـران و عـراق بـود و هـر آن مـی تـوانـسـت به یـکــی از قـلـمـرو ایـن دو کـشـور بـرود در سـال 1303 شـمـسـی بهـنگام زعـامـت رضا شـاه نـیـروهای دولـتـی در بـانـه از محـمـد رشـیـد خـان شکـسـت خـوردنـد ولـی در تـمـاس با امـیـر لـشـکـر عــبـدالله طـهـماسـبـی اظـهـار نـزدیکـی و آشـتـی نـمـود تا ایـنـکـه در سـال 1308 عـده ای از مـردم عـلـیـه او به رضا خـان شـکـایـت کـردنـد و از سـوی رضا شـاه سـرهــنـگ محـمـود امـیـن به فـرمانـدهـی عـده ای نـظـامـی مـامـور دفـع او شـد که ایـن افـسـر مـوفـق شـد وی را از خـاک ایـران بـیـرون کـنـد و بعـد از آن دولـت ایـران از طـریـق دیـپـلـمـاتـیـک تـقـاضای اسـتـرداد او را از عـراق نـمـود لاکـن محـمـد رشـیـدخان بـرای گـریـز از تـسـلـیـم کـردن تـقـاضای تـرک تـابعـیـت ایـران را کـرده و به تـابعـیـت کـشـور عـراق درآمـده بـود .

در سـال 1320 شـمـسـی محـمـد رشـیـد خـان به مـلـک شـخـصـی خـود در آبادی داروخـان بازگـشـتـه بـود و چـون خـبـر تـسـلـیـم و تخـلـیـه پـادگانهای سـقـز و بـانـه را شـنـیـد با یاری بـیگـزادگان بـانـه ای ایـن شـهـر را مـورد حـمـله قـرار داد و مـوقـعـیـت خـود را در بـانـه محکـم نـمـود سـپـس پـیـغـامـی جـهـت عـلـی آقـا جـوانـمـردی رئـیـس ایـل گـورک فـرسـتاد و از وی خـواسـت شـهـر سـقـز را تـسـخـیـر نـمـایـد که قـیام ایـن عـشـایـر با هـیـچ دفاعـی روبـرو نـشـد و شـهـر سـقـز بـتـصـرف محـمـد رشـیـد خـان در آمـد و ایـشـان فاتحانه وارد شـهـر شـده و پـس از گـمـاشـتـن بـرادرش محـمـد امـیـن خـان بعـنـوان حاکـم سـقـز به بـانـه بازگـشـت که بـتـوانـد به شـهـر سـردشـت نـیـز لـشـکـرکـشـی و آنجا را هـم به قـلـمـرو خـود بـیـفـزایـد خـبـر تـسخـیـر بـلاد سـقـز و بـانـه تـوسـط محـمـد رشـیـد خـان دولـت مـرکـزی را بکـلـی غـافـلگــیـر کـرد و لـذا از سـوی سـتاد ارتـش نـیـروئـی بـفـرمـانـدهـی سـرهـنگ ابـراهـیـم ارفـع به مـنـطـقـه اعـزام شـد تا دوباره ایـن شـهـرها را آزاد نـمـایـنـد قـوای دولـتـی در دیـوانـدره مـورد اسـتـقـبال مـرحـوم عـلـی خـان حـبـیـبـی رئـیـس عـشـایـر تـیـلـکـوه قـرار گـرفـت و ارتـش ایـران تـوانـسـت با یاری و مـسـاعـدت روسـا و خـوانـیـن تـیـلکـوه شـهـر سـقـز را به آسـانـی از قـوای محـمـد رشـیـد خـان پـس بگـیـرد و قـوای بـانـه ای به روسـتای مـیـرده عـقـب نـشـیـنی کـردنـد سـپـس به جـمع آوری عـشـایـر گـورک و بـانـه و سـایـر نـواحـی پـرداخـتـه و مجـددا به شـهـر سـقـز حـمـله کـرد و باز هـم نـیـروی دولـتـی مجـبـور به عـقـب نـشـیـنـی به تـیـلکـوه شـده و سـقـز بـتـصـرف مجـدد محـمـد رشـیـد خـان در آمـد پـس از ایـن پـیـروزی محـمـد رشـیـدخـان و قـوای او در تـعـقـیـب قـوای سـرهـنـگ ارفـع و تـیـلکـوئـیـها عـازم آنجا شـده و تـوانـسـتـنـد ایـن نـیـروها را به بخـش دیـوانـدره بـرانـنـد که در آنجا عـشـایـر تـیـلکـوه و حـمـه ویـسـی بجای خـود مـانـدنـد و ناچار شـدنـد بـرای حـفـظ خـود به محـمـد رشـیـد خـان اعـلام وفاداری نـمـوده و هـمکـاری کـنـنـد که ظاهـرا او هـم آنها را با آغـوش باز پـذیـرفـت و بـر اریـکـه قـدرت نـشـسـت تا ایـنکه در اوآخـر دیـمـاه سـال 1320 مـرحـوم سـیـف الـدیـن خـان اردلان (مـظـفـرالـسـلـطـنه) با عـشـایـر تـیـلکـوه تـمـاس گـرفـتـه و با یاری آنان و عـشـایـر فـیـض الله بـیگـی در مـعـیـت سـرگـرد جـلال زاگـرس که از افـسـران سـقـزی بـود شـهـر سـقـز را از تـصـرف محـمـد رشـیـدخـان خـارج کـرد و او را نـاچـار به عـقـب نـشـیـنـی به شـهـر بـانـه کـردنـد اما محـمـد رشـیـدخـان از ایـن شکـسـت عــصـبانـی بـود باز هـم به جـمع آوری نـیـرو و تجـهـیـز قـوا پـرداخـتـه و در 20 بـهـمـن 1320 مجـددا به شـهـر سـقـز حـمـله کـرد و عـلـیـرغـم ایـنکه ایـن بار نـیـروهای ارتـش ایـران از قـوای عـشـایـر و رزمـنـدگان محـلـی و هـواپـیـما و مـسـلـسـل و سـایـر سـلاحـهـای سـنگـیـن اسـتـفاده می کـردنـد باز هـم مـوفـق به حـراسـت شـهـر نـشـده و مجـبـور به عـقـب نـشـیـنـی شـدنـد اما جـنگ و درگـیـری بـشـدت ادامـه یافـت تا ایـنکـه در تـاریـخ نـوزدهـم اسـفـنـد 1320 فـرمـانـده قـوای دولـتـی بـنام سـرهـنگ محـمـود امـیـن در نـزدیکـی پـل سـقـز با گـلـوله مـشکـوکـی کـشـتـه شـد که از سـوی دولـت مـرکـزی عـشـایـر سـقـز مـتـهـم به قـتـل وی شـدنـد و مـرحـوم ابـراهـیـم ارفـع در خـاطـرات خـود قـتـل او را به مـرحـوم احـمـدخـان فـاروقـی نـسـبـت داده اسـت بهـرحال پـس از قـتـل سـرهـنگ امـیـن نـیـروهای عـشـایـر جـسـورتـر شـده و با اسـتـفاده از تاریکـی شـب آخـریـن سـنگـر نـیـروهای دولـتـی و افـسـران ارتـش را که در مـنـزل مـرحـوم حاج محـمـد رشـیـد شـریـفـی واقـع در محـله مـیان قـلعـه بـود تـسـخـیـر کـرده و عـده زیادی از آنان را به اسـارت خـود در آوردنـد سـپـس سـیـف الله خـان اردلان دسـتگـیـر و محـمـد امـیـن خـان با عـلی خـان حـبـیـبـی رئـیـس ایـل تـیـلکـوه دسـت به یـقـه شـده و او را بجـرم ایـنکه قـبلا سـوگـنـد وفاداری به محـمـد رشـیـدخـان را یاد نـمـوده و بعـد به قـوای دولـتـی پـیـوسـتـه با وارد کـردن ضـربات خـنجـر بـقـتـل رسـانـیـد سـپـس اردوی محـمـد رشـیـدخـان به غـارت و تاراج امـوال و اثـاث مـردم شـهـر پـرداخـتـنـد .

در بـهـار سـال 1321 قـوای ارتـش ایـران بـفـرمـانـدهـی سـرهـنگ ارفـع بـرای سـرکـوبـی عـشـایـر از سـنـنـدج عـازم سـقـز شـد و سـتـاد خـود را در روسـتای صاحـب دایـر کـرد و در کـوه بـلـنـد حاجـی تـاوه تـوپ و خـمـپـاره و مـهـمـات زیادی بـرای دفـاع و حـمـله مـسـتـقـر کـرد که قـوای جـسـور عـشـایـر سـرمـسـت از پـیـروزی خـود به آبادی صاحـب حـمـله کـرنـد اما در نـزدیکـی آنـجـا و در آبادی کـمـنـتـو شـکـسـت خـورده و نـاچـار بـسـوی بـانـه عـقـب نـشـیـنـی کـردنـد لاکـن با رسـیـدن به بـانـه باز هـم نـفـسـی تازه کـرده و با عـزم راسـخ به سـتاد فـرمانـدهـی ارتـش در صاحـب حـمـله ور شـد در ایـن حـمـله از سـوی سـرهـنگ ارفـع هـیـئـتـی مـرکـب از عـلـی آقـا امـیـر اسـعـد و محـمـد آقـای عـباسـی و چـنـد نـفـر دیگـر را مامـور مـذاکـره کـرد تا محـمـد رشـیـدخـان دسـت از تعـدی و تجاوز بـر دارد اما محـمـد رشـیـدخـان ایـن مـذاکـره را ضـعـف اردوی دولـتـی قـلـمـداد کـرد و با رد هـر گـونه مـذاکـره دسـتـور داد نـیـروهـای وی به کـوه حاجـیـه تـاوه یـورش بـرده و تـوپ و خـمـپـاره و مهـمـات آنجا را تـصـرف نـمـایـنـد ایـن کـوه در کـنار آبادی کاکه سـیاب واقـع و بـر آبادی صـاحـب و جـاده آدنـیان مـشـرف اسـت و فــتـح آن از سـوی عـشـایـر مـوجـب حـیـرت فـراوان اسـت در ایـن یـورش مـهـاجـمـیـن تـوانـسـتـنـد ایـن قـلـه را فــتـح کـرده و تـوپ سـنگـیـن ارتـش را از بالای کـوه به عـمـق دره پـرتاب کـنـنـد فـرمانـده ارتـش یـعـنـی سـرهـنگ ارفـع که مـی دیـد نـیـروی عـمـده عـشـایـر در جـبـهـه حاجـیـه تـاوه مـشـغـول نـبـرد هـسـتـنـد از سـوی دیگـر به باقـیـمانـده حـمـله ور شـد و با وجـود فـتـح حاجـیـه تـاوه قـوای محـمـد رشـیـدخـان ایـن بار هـم شـکـسـت خـورده و عـقـب نـشـیـنـی کـردنـد .

در ایـن جـنگـهـای خـونـیـن و خـانـمان بـرانـداز قـریـه خـانـقـاه در نـزدیکـی صاحـب جایـگـاه امـنـی بـود بـرای مجـروحـیـن و اسـرا و نجات یافـتگان زیـرا مـرحـوم شـیـخ جـلال الـدیـن نـقـشـبـنـدی با اسـتـفاده از قـدرت روحانـی خـود قـادر بـود سـربازان و افـسـران و افـراد ارتـشـی را از هـر گـونه آسـیـب حـفـظ و بهـرگـونه بـود تـوانـسـت جـان صـدها تـن را نجات داده و از مـهـلکه بـرهانـد در طـول جـنگ سـقـز جـمعـی از روسـتاهای عـشـایـر هـوادار محـمـد رشـیـدخـان در ایـن خـانـقـاه با تـیـمـسـار ارفـع مـلآقـات کـرده و زمـیـنه صـلحی را بـیـن ارتـش ایـران و محـمـد رشـیـدخـان بـرقـرار کـردنـد که به عـقـد قـرارداد گـلـولان بـیـن محـمـد رشـیـدخـان و حاجـی بایـزیـد آقـای ایـلـخـانـی زاده از سـوی دولـت انجامـیـد بـمـوجـب قـرارداد گـلولان ناحـیـه مـیـرده تا بـانـه تحـت تـصـرف محـمـد رشـیـدخـان باقـیـمانـده و بـقـیـه نـواحـی به نـیـروی دولـتـی واگـذار شـد به ایـن تـرتـیـب قـوای ارتـش وارد سـقـز شـد و محـمـد رشـیـدخـان در بـانـه رسـمـا حکـومـت را در دسـت گـرفـت .

پـس از اسـتـقـرار ارتـش مـرحـوم سـیـف الله خـان اردلان بـفـرمـانـداری سـقـز مـنـصـوب شـد و ارتـش نـیـز با تـجـهـیـز خـود و گـسـتـرش پـادگان نـظامـی و اعـزام افـسـران زبـده و کاردان تـوانـسـت کـنـتـرل مـنـطـقـه را در دسـت بگـیـرد و تا مـدتـهـا فـرمانـدهان پـادگان سـقـز عـمـلا حکـومـت و کـنـتـرل تـمـام ادارات و نـهـادهای شـهـر را در دسـت داشـتـنـد.

در سـال 1324 شـمـسـی رفـتـه رفـتـه حـرکـات سـیاسـی و آزادیخـواهـی در کـردسـتان پـا گـرفـت ایـنـبار مـرکـز حـرکات شـهـر مـهـاباد بـود که در آن یک سـازمان سـیاسـی نـظامـی جـهـت بـدسـت آوردن حـق تـعـیـن سـرنـوشـت مـردم کـرد تـاسـیـس شـده بـود و بعـدا دیـدیـم که در ایـن شـهـر حکـومـتـی بـنام جـمـهـوری کـردسـتان سـال 1946 مـیـلادی تـشکـیـل گـردیـد ریاسـت جـمهـوری قاضـی محـمـد از هـر جـهـت با سـران عـشـایـر و خـوانـیـن و بـیـگـزاده ای سـقـز نـسـبـت فامـیـلـی داشـت از جـمـله با خـانـواده اردلان و با خـانـواده فـیـض الله بـیگـی خـویـشـاونـد نـزدیـک بـود و با هـم روابـط نـزدیک طایـفـه ای داشـتـنـد لـذا با شـروع حـرکات سـیاسـی جـمـعـی از خـوانـیـن سـقـز هـم جـذب ایـن جـریان شـدنـد در حالـیکه شـهـر سـقـز با داشـتـن پـادگان نـظامـی قـدرتـمـنـد تـقـریـبا بـصـورت مـرکـز جاسـوسـی و عـمـلـیات سـیاسـی و نـظامـی دولـت مـرکـزی ایـران عـلـیـه جـمهـوری مـهـابـاد بـود اما بهـر حال جـمـعـی از مـردم سـقـز و نـیـز خـوانـیـن بخـصـوص بـیگـزادگان جـوان در پـسـتـهـای حـسـاس جـمـهـوری جای گـرفـتـنـد از جـمـله مـرحـوم ابـراهــیـم صلاح بـسـمـت فـرمـانـدهـی نـیـروی نـظامـی مـهـابـاد مـنـصـوب شـد و مـرحـوم محـمـد پـاکـزاد در دفـتـر ریاسـت جـمـهـوری بـکـار پـرداخـت و بـسـیاری نـیـز در آمـوزشـگـاه نـظامـی جـمـهـوری مـشـغـول طـی دوره افـسـری بـودنـد که با انـهـدام جـمـهـوریـهای آذربایجان و کـردسـتان در آذر ماه سـال 1326 شـمـسـی در شـهـرسـتان سـقـز عـده ای دسـتگـیـر و سـرانجام در بهـمـن 1326 یـازده نـفـر در محـل باشـگـاه افـسـران بـچـوبـه دار سـپـرده شـدنـد اسـامـی ایـن افـراد عـبارتـنـد از :

1- احـمـد خـان فـاروقـی فـیـض الله بـیگـی مـشـهـور به سـالار که در سـفـر اول قـاضـی محـمـد به شـوروی وی را هـمـراهـی کـرده بـود .

2 - عـبـدالله خـان مـتـیـنـی بـرادر احـمـد خـان فـاروقـی

3 - محـمـدخـان دانـشـور

4 - عـلی آقـا جـوانـمـردی رئـیـس ایـل گه ورک سـقـز

5 - رسـول آقـا جـوانـمـردی بـرادر عـلی آقـا

6 - شـیـخ صـدیـق اسـعـدی

7 - شـیـخ امـیـن اسـعـدی بـرادر شـیـخ صـدیـق

8 - عـلـی خـان فـاتـح فـیـض الله بـیگـی

9 - حـسـن خـان فـیـض الله بـیگـی

10 - احـمـد خـان شـجـیـعـی

11 - عـلی بـیگ شـیـرزاد که خـویـشـاونـد نـزدیـک قـاضـی بـود چـون والـده مـرحـوم قـاضـی دخـتـر آقـا شـیـربـیگ بـوده و با قـاضـی محـمـد نـسـبـت پـسـر خـالگـی و پـسـر عـمـگـی داشـتـه اسـت .

پـس از سـقـوط جـمهـوری مـهـابـاد محـمـد رشـیـدخـان که درجـه ژنـرالـی ایـن جـمهـوری را داشـت آیـنـده را پـیـش بـیـنـی کـرده بـود روی ایـن اصـل چـنـد بار با مـرحـوم احـمـدخـان فـاروقـی سـالار مـدتـهـا مـلآقـات کـرده و از وی خـواسـتـه بـود هـمـراه او به عـراق گـریخـتـه و جان خـود را نـجـات دهــد اما مـرحـوم احـمـد خـان پـاسـخ داده بـود که دولـت به او تـامـیـن داده در واقـع آنـمـرحـوم در جـمع آوری سـلاح با نـیـروهای دولـتـی هـمـکاری کـرده بـود اما خـود و بـرادرش دسـتـگـیـر و بچـوبـه دار سـپـرده شـدنـد فـرمانـده ارتـش را در ایـن مـوقـع سـپـهـبـد فـضـل الله هـمایـونـی در دسـت داشـت و ایـن فـرمانـده در اعـدام ایـن افـراد نقـش اسـاسـی داشـت .

نـفـوذ جـمهـوری مـهـابـاد در حـوالی سـقـز تا روسـتای سـرا واقـع در مـیـانـه راه بـوکـان به سـقـز بـود که در آنجا نـیـروهای پـیـشـمـرگ ژنـرال مـصـطـفـی بـارزانـی قـهـرمان آزادیـخـواه کـرد مـسـتـقـر بـودنـد و در ایـن مـدت بـرخـوردی داشـتـنـد با ارتـش ایـران که طی جـنگـی در روسـتای قـاراوا واقـع در 8 کـیـلـومـتـری شـمال غـربـی سـقـز با اردوی هـشـتـصـد نـفـره ارتـش تـوانـسـتـنـد ایـن نـیـرو را با تـحـمـل 21 کـشـتـه و17 زخـمـی و 41 اسـیـر وادار به عـقـب نـشـیـنـی بـسـوی سـقـز بـنـمایـنـد.

پـس از اعـدام ایـن عـده و اسـتـقـرار ارتـش نـوعـی حـالـت مـلـیـتـاریـسـتـی و سـرکـوب در کـردسـتان حاکـم بـود تا ایـنکه دکـتـر محـمـد مـصـدق به نخـسـت وزیـری مـنـصـوب شـد در ایـن زمان دهــقـانـان بـوکـان و بخـش شـمـالـی سـقـز عـلـیـه خـوانـیـن و بـیگـزادگان دسـت به شـورش زدنـد که ایـن قـیام مـدت زیـادی طـول کـشـیـد و مـنجـر به آوارگـی و بـی خـانـمـانـی صـدها تـن از روسـتائـیـان و سـرکـوب شـدیـد آنان به وسـیـله خـوانـیـن و اربـابـهـا با هــمـکـاری و یـاری نـیـروهای نـظـامـی و سـیاسـی حکـومـت شـاه شـد در سـال 1332 زمانـی که سـیـف الله خـان اردلان آخـریـن حاکـم از خـانـواده حـکـومـتـی یکـهـزار سـاله اردلانـهـا در کـردسـتان فـرمانـدار سـقـز بـود رفـرانـدوم مـشـهـور زمان مـصـدق پـیـش آمـد که بـدسـتـور سـیـف الله خـان عـمـوم مـردم سـقـز بـنـفـع مـصـدق و عـلـیـه شـاه رای دادنـد و مـشـهـور بـود در تـمـام شـهـر سـقـز فـقـط یکـنـفـر کارگـشـای دادگاه به نام مـرحـوم محـمـد قـاسـم انـوری تـوتـونچـی بـنـفـع شـاه رای داد که او هـم هـوای وکالـت مـجـلـس را داشـت مـدرک او را در بخـش اسـناد و تـصاویـر مـوجود اسـت .

پـس از کـودتای 1332 شـمـسـی و سـقـوط کابـیـنه مـصـدق مـرحـوم سـیـف الله خـان اردلان از حکـومـت سـقـز عـزل و بانـفـصال دائـم محکـوم و تا آخـر عـمـر خـانه نـشـیـن شـد لازم به تـوضـیـح اسـت سـیـف الله خـان در جـریـان جـنگ دوم جـهـانـی از سـوی مـتـفـقـیـن دسـتـگـیـر و مـدت دو سـال بهـمـراه رجـال ایـران در اردوگـاه تـبـعـیـدیـان اراک تحـت نـظـر نـیـروی مـتـفـقـیـن بـود و در آخـر عـمـر هـم جـهـت مـعـالـجـه بـیـماری خـود سـفـری داشـت به اسـرائـیـل که از جـانـب یـهـودیان سـقـزی مـقـیـم اسـرائـیـل از وی اسـتـقـبال شـایـانی شـده بـود و سـپـس به زیـارت بـیـت الله شـتافـت و سـرانجام در سـال 1356 شـمـسـی در شـهـرسـتان سـقـز بـرحـمـت ایـزدی پـیـوسـت و در آرمـگـاه خـانـوادگـی بـخـاک سـپـرده شـد مـنـطـقـه سـقـز چـون تـمـام نـقـاط کـردسـتان جـز محـرومـتـریـن و مـسـتـضـعـف تـریـن نـقـاط ایـران بـوده و هـسـت در سـال 1337 به هـنگامـیکه دکـتـر مـنـوچـهـر اقـبال نخـسـت وزیـر ایـران بـودنـد سـری به سـقـز زدنـد و حـدود دو شـب و روز بـهـمـراه بـسـیاری ازاعـضـاء هـیـئـت دولـت در شـهـر سـقـز سکـونـت کـرنـد و با مـکـافـات زیاد کـلـنگ احـداث کارخـانه تـوتـونچـپـق سـقـز را به زمـیـن زدنـد که الـبـتـه ایـن اقـدام بخـاطـر افـزونـی محـصـول تـوتـون سـقـز و بـوکـان و بـانـه و دیگـر شـهـرهای کـردسـتان بـود ایـن کارخـانه اگـر چـه از حـیـث نـیکـوتـیـن و مـسـمـومـیـت بـرای کارکـنان زیانهائـی داشـتـه و دارد اما بـهـر حال نـقـطـه عـطـفـی بـود چـون در کار سـاخـتـمـان آن چـنـدیـن صـد نـفـر کارگـر مـشـغـول کار شـدنـد و با بـهـره بـرداری از آن حـدود سـیـصـد نـفـر کارگـر و کارمـنـد دائـم بکـار پـرداخـتـنـد ایـن کارخـانه در زمـیـنـی به مـسـاحـت دو و نـیـم هـکـتـار احـداث شـده و زمـیـن آن از مـرحـوم حاج سـیـف الله دارائـی از قـرار هـر مـتـری یک تـومان خـریـداری شـد و چـون در آنـزمـان سـرلـشـکـر عـلـی اکـبـر ضـرغـام وزیـر گـمـرکـات و انحـصارات بـوده و دخـانـیات نـیـز تابـع آن وزارتـخـانه بـود و ایـشـان در سـقـز فـعـالـیـت زیـادی بـرای ایـن کارخـانه انجام دادنـد خـیـابـان دخـانـیات بـنام وی نامـگـذاری شـد.

در تابـسـتان سـال 1352 فـرح دیـبـا مـلـکـه وقـت ایـران به سـقـز مـسـافـرت کـرد و بـیـش از بـیـسـت و چـهـار سـاعـت در سـقـز مـانـد که محـل آقـامـت وی عـمـارت شـیـروخـورشـیـد سـرخ و کـمـپـی مـوقـت در کـنار رودخـانه سـقـز بـود در ایـن سـفـر بـدسـتـور ایـشـان و بهـنگامـیکـه محـمـد نـوری شـهـردار سـقـز بـود عـمـلـیـات احـداث پـارک شـهـر سـقـز در خـیـابـان سـاحـلـی و پـارک کـودک در خـیابان آزادی آغـاز شـد که امـروزه پـارک شـهـر سـقـز از زیـباتـریـن پـارکـهـای مـنـطـقـه ای اسـت .



سـقـز و انـقـلاب اسـلامـی ایـران

سـر انجام حکـومـت محـمـد رضا شـاه نـیـز بـسـرنـوشـت حکـومـت رضاشـاه و احـمـدشـاه و دیگـر پـادشـاهان گـرفـتار و سـقـوط کـرد اما ایـنـبـار انـقـلاب مـردمـی و خـونـیـن بـود لاکـن در سـقـز زخـم خـورده حـرکات انـقـلابـی چـنـدانـی نـبـود حـتـی در 28 مـرداد 1357 یعـنـی مـدت کـمـی قـبـل از سـقـوط رژیـم در سـقـز مـراسـم رژه رسـمـی انجام شـد وعـده زیادی از مامـوریـن و دانـش آمـوزان و غـیـره از مـقـابـل عکـس شـاه رژه رفـتـنـد در عـیـن حال مـردم سـقـز چـنـد نـفـر زنـدانـی سـیاسـی داشـتـنـد اما بهـرحال بعـلـت زنـدگـی در نـقـطـه مـرزی و تجـربـه سـالـهـای قـبـل اطـمـیـنان چـنـدانـی به انـقـراض و زوال حکـومـت نـداشـتـنـد تا ایـنکه واقـعـه 17 شـهـریـور پـیـش آمـد و سـپـس جـریان سـخـنـرانـیـهـای آزادانه در مجـلـس شـورای مـلـی و پـیـامـهـای امام خـمـیـنـی بـمـردم حالی کـرد که ایـن حکـومـت مـانـدنـی نـیـسـت در ایـن زمـان چـنـدیـن تـن روحـانـی شـیـعـه در سـقـز تـبعــیـد بـودنـد از جـمـله آیـت الله حـسـیـنـعـلـی مـنـتـظـری و شـیخ عـلـی طـهـرانـی و چـنـدیـن تـن از فـقـهـای شـیعـه را مـیـتـوان نام بـرد و نـقـش ایـن روحانـیـون بخـصـوص در بـرپـائـی نـمـاز در حـسـیـنـیـه سـقـز و سـخـنـرانـی در گـورسـتان عـمـومـی شـهـر تـوسـط یک روحانـی بـنام آقـای جـنـتـی در قـیام مـردم غـیـر قـابـل انکار اسـت اما در کـنار آنها کادرهای فـعـال و نـیـروهای ناسـیـونالـیـسـت و سـازمان یافـتـه و حـتـی مارکـسـیـسـت نـیـز بـودنـد که در ایـن زمان عــمـومـا خـواسـتار سـقـوط شـاه و بـرپـائـی جـمهـوری اسـلامـی و حکـومـتـهای دیگـر بـودنـد و کـسـی مـخـالـفـتـی با شـعـار اسـتـقـلال آزادی جـمـهـوری اسـلامـی نـداشـت مـردم از اعـمال سـاواک و مامـوریـن دولـتـی بکـلـی دلخـون بـودنـد شـایـع بـود که در سـاواک سـقـز انـواع شـکــنـجـه ها وجـود داشـتـه و حـتـی در سـال 1342 پـیـشـنـمـاز روسـتای آیـچـی حـومـه سـقـز بـنام مـلا رشـیـد در سـاواک سـقـز خـفـه شـده بـود بهـرحال نخـسـتـیـن تـظاهـرات عـمـومـی سـقـز در مـورخـه 28 شـهـریـور 1357 انجام شـد که در ایـن روز گـروهـی از جـوانان با شـکـسـتـن شـیـشـه های بانک عـمـران و شـعـارهای ضـد رژیـم به تـظاهـرات پـرداخـتـنـد ایـن تـظاهـرات تـناوبا ادامـه داشـت تا ایـنکـه احـسـاس شـد یک شـورای اجـتـماعـی بـرای اداره امـور انـقـلاب لازم اسـت لـذا در اولـیـن فـرصـت ایـن شـورا مـرکـب از نـمـایـنـدگان اصـناف به فـرهـنگـیان – کارمـنـدان – روحانـیـون – جـوانان – کارگـران تـشکـیـل شـد وظـیـفـه ایـن شـورا بـرپـائـی و هـدایـت تـظـاهـرات عـمـومـی و بـرقـراری نـظـم و آرامـش سـخـنـرانـیـها و کـنـتـرل قـیـمـتـهـا و بـرقـراری نـظـم شـهـر و تـمـاس با کـمـیـتـه ها و شـورای انـقـلابـی دیگـر شـهـرها بـود ریاسـت شـورای اجـتـمـاعـی سـقـز بعـهـده جـناب حاج مـلا عـبـدالله محـمـدی نـمـایـنـده کـنـونـی مـجـلـس خـبـرگـان و امام جـمـعـه کـنـونی سـقـز بـود ( سـال 1369) و اعـضا شـورا عـبارت بـودنـد از 1 ـ حاج مـلا عـبـدالله محـمـدی 2 ـ حاج مـلا جـلال شـافـعـی از نـمـایـنـدگان روحانـیـت 3 ـ حاج سـعـیـد سـجـادی 4 ـ آقـای زاهـد آدمـی از نـمـایـنـدگان اصـناف 5 ـ اسـعـد طـاطـائـی 6 ـ عـمـر فـاروقـی از نـمـایـنـدگان کارمـنـدان دولـت 7 ـ مـهـنـدس فـاروق کـیخـسـروی 8 – فـایـق دبـاغـی از نـمـایـنـدگان فـرهـنگـیان 9 - دکـتـر محـمـد شـریـف شـاکـری نـمـایـنـده جـوانان 10 ـ محـمـد پـرویـزی نـمـایـنـده دانـش آمـوزان 11 ـ سـیـد محـمـد صـالح فـیـض بخـش نـمـایـنـده کارگـران .

جـلـسـات شـورا در مـنازل روحـانـیـون و یا در مـسـاجـد سـقـز مـرتـب بـرپـا مـی شـد و کـلـیـه اعـلامـیـه ها با امـضـا رئـیـس شـورا پخـش مـی گـردیـد مـتـاسـفـانه با گـسـتـرش تـمـایـلات گـروهـی و حـزبـی رفـتـه رفـتـه ایـن شـورا قـدرت خـود را از دسـت داد اگـر چه طـبـق طـرح عـمـومـی سـاواک و سـردمـداران رژیـم شـاه عـده زیـادی هـمـزمـان در سـراسـر ایـران دسـتـگـیـر شـدنـد و اکـنـون طـبـق نـوشـتـه های ارتـشـبـد عـباس قـره باغـی و دیگـر مـدارک مـعـلـوم شـده سـاواک و امـرای ارتـش پـیـشـنهاد کـرده بـودنـد که در یک شـب هـمـزمان در تـمـام شـهـرهای ایـران تعـداد پـنج هـزار نـفـر از فـعـالـیـن انـقـلابـی اعـدام شـونـد و در سـقـز هـم ایـن عـده از جـمـله نگارنـده ایـن سـطـور دسـتـگـیـر و در پـادگان نـظامـی سـقـز بازداشـت شـدیـم لاکـن بـرابـر مـدارک کـنـونـی در آخـریـن لحـظات شـخـص محـمـد رضا شـاه پـهـلـوی از ایـن عـمـل پـشـیـمان و دسـتـور آزادی بازداشـت شـدگان را داده بـود که ایـنجـانـب بـهـمـراه سـایـریـن در سـاعـت 2 بامـداد از پـادگان به فـرمـانـداری سـقـز مـنـتـقـل و با حـضـور تـیـمـسـار امـیـر عـشـایـری فـرمانـده پـادگان سـقـز و فـرمانـدار و رئـیـس سـاواک و چـنـد تـن افـراد خـوشـنام شـهـری بـنام مـعـتـمـد شـهـر آزاد شـدیـم آنگاه در روز 4 دی ماه 1357 مـامـوریـن شـهـربانی سـقـز در حـالـیـکـه کـلاه و مـاسـک و وسـایـل ایـمـنـی داشـتـنـد و کـسـی شـناخـتـه نـمـی شـد مـسـلحانه به خـیـابـان ریخـتـنـد و با گـلـوله باران شـهـر و بـلـنـد گـوهای مـسـاجـد بخـصـوص بـلـنـدگـوی مـسـجـد جامع ابـراز قـدرت کـردنـد و در ایـن روز سـه نـفـر از زنان و مـردان بـی گـناه و فـقـیـر سـقـزی را شـهـیـد کـردنـد و در حـالـیـکـه آنان اصـلا در تـظاهـرات نـبـودنـد در هـنگـام ورود حـضـرت امـام به تـهـران یکـی از محافـظـیـن وی شخـصی بـود سـقـزی بـنام رئـوف کـریـمـی که در تـهـران کـشـتـه شـد و جـنازه او را به سـقـز آوردنـد و با شـکـوه فـراوان تـشـیـع جـنازه کـردنـد آنـگـاه در مـورخ 23 بهـمـن ماه با سـقـوط رژیـم پـادشـاهـی یکـی از خـلع سـلاح شـدگان مـهـنـدس محـمـد حـسـیـن کـریـمـی بـرادر رئـوف کـریـمـی بـود که چـون چـنـد روز قـبل بـرادرش در تـهـران شـهـیـد شـده بـود مـردم تـوجـه خـاصی به او داشـتـنـد اما او هـم در عـصـر مـورخ 27 بـهـمـن 1357 در بـیـمارسـتان سـقـز جانـسـپـرد که در آن احـوال جـوانان حـاضـر در مـحـوطـه بـیـمارسـتان سـقـز به اطاق پـاسـبانهای مـجـروح هـجـوم بـردنـد و بـطـور مـظـلـومـانه و غـیـر مـنـصـفـانه ای سـه نـفـر پـلـیـس مـجـروح را زیـر ضـربات مـشـت و لگـد و غـیـره کـشـتـنـد که الـبـتـه اگـر چـه احـسـاسـات مـردم بـر اثـر ظـلـم و سـتـم و نـیـز کـشـتـه شـدن دو بـرادر جـریـحـه دار شـده بـود اما ایـن قـتـل بـدون محاکـمـه سـه نـفـر پـلـیـس نـیـز مـنـصـفانه نـبـود که بهـرحال طـرفـیـن دعـوی جـانـسـپـردنـد تا خـدای واحـد در آن دنـیـا چه داوری بـفـرمایـنـد الله اعـلم .

پـس از اعـلام بـیـطـرفـی ارتـش و سـقـوط رژیـم شـاه و اعـلام پـیـروزی انـقـلاب شـهـر سـقـز با هـمـه کـوچکـی پـر از گـروهـهـا و احـزاب فـراوان شـد بـطـوریـکـه بـیـش از ده حـزب و گـروه در ایـن شـهـر مـسـتـقـر و هـر کـدام نـوعـی راه را تـبـلـیـغ مـی کـردنـد ، آنچه مهـم اسـت ایـنـسـت که اشـخـاص فـراوانـی تحـت پـوشـش ایـن گـروهـهـا از دیگـر شـهـرهای ایـران راهـی سـقـز و نـواحـی مـرزی شـدنـد و با تحـریـک و تـشـویـق و هـدایـت بـراه تـرکـسـتان مـرتـکـب اعـمـالـی شـدنـد که نـتایـج آن به زیـان مـردم و دولـت بـود اما از آنجا که در ایـن مجـمـوعـه فـقـط به مـسـائـل تـاریـخـی و تحـقـیـقـی مـی پـردازم (نگـارنـده کـتاب) و ربـطـی به سـیاسـت نـدارد بـیـشـتـر از ایـن وارد بحـث نـمـی شـوم و شـواهـد و مـدارک فـراوانـنـد و بحـث هـم مـسـتـقـل مـی باشـد که انـشـاالله مـی تـوان در فـرصـتـی به آن پـرداخـت آنچـه که بایـد در تـاریـخ ثـبـت شـود ایـنـسـت که سـرانجام نـیـروهای جـمهـوری اسـلامـی ایـران مـرکـب از سـپـاه پـاسداران و ارتـش و ژانـدارمـری و بـسـیـج به سـقـز آمـدنـد که نخـسـت ورود آنان با مخـالـفـت گـروهـهـای سـیاسـی روبـرو شـد و جـنگـی در گـرفـت که حاصـل آن تـخـلـیـه شـهـر سـقـز و مـهـاجـرت مـردم ایـن شـهـر بـرای چـنـد ماه به شـهـر بـوکـان و دیگـر نـقـاط ایـران بـود تا ایـنکـه سـرانجام با اسـتـقـرار نـیـروهای دولـتـی و پـایـان جـنـگ مـردم بخـانه های خـود بازگـشـتـنـد لاکـن جـنـگ تـحـمـیـلـی عـراق عـلـیـه ایـران پـیـش آمـد و شـهـر سـقـز نـیـز مـانـنـد تـمـام نـقـاط ایـران مـورد تعـرض عـراقـیـها قـرار گـرفـت و بـیـش از پـنـج بار شـدیـدا بـمـبـاران گـردیـد.

نخـسـتـیـن بـمـبـاران هـواپـیـمـاهای عـراقـی در مـورخ 23 اسـفـنـد 1357 در سـاعـت 3 بعـد ازظهـر بـوقـوع پـیـوسـت در ایـن روز چـنـدیـن فـرونـد هـواپـیـمـای عـراقـی از چـهـار طـرف شـهـر سـقـز را بـمـبـاران کـرده و دهـهـا نـفـر را کـشـتـه و مجـروح سـاخـتـنـد و دهـهـا خـانه هـم ویـران شـد دومـیـن بـمـبـاران در تـاریـخ 29 دی ماه 1365 صـورت گـرفـت که بـیـشـتـریـن تـلـفـات انـسـانـی را داشـت در مجـمـوع در طـول بـمـبـارانـهـا مـردم سـقـز آواره روسـتاهای دور و نـزدیـک بـودنـد شـایـع بـود حـتـی اصـطـبـل روسـتاها را نـیـز بـرای سکـونـت اجاره کـرده بـودنـد .



طـوایـف و عـشـایـر و ایـلات سـقـز

شـهـرسـتان سـقـز از دیـدگاه اقـتـصادی و اجـتـماعـی یک مـنـطـقـه کـشـاورزی اسـت آب وهـوا و کـوهـهـا و چـاگـاهـهـای آن بـرای پـرورش احـشـام و دامـپـروری و دامـداری مـسـاعـد مـی باشـد روی ایـن اصـل که زنـدگـی مـردم اولا در نـقـطـه مـرزی و حـسـاس ایـران واقع شـده و در ثـانـی اقـتـصاد جامعـه مـتـکـی بـر کـشـاورزی و دامـداری بـوده اسـت طـوایـف و قـبایـل در اطـراف و بخـشـهـای سـقـز از دیـرباز وجـود داشـتـه انـد و ایـن عـشـایـر بـرای خـود دارای نـیـرو کار آزمـوده و سـازمـان ایـلـی بـودنـد چـون بـرای ارتـزاق خـود و چـرای احـشـام حـتـی بارهـا نـاچـار به جـنگ و در گـیـری با قـبایـل و عـشـایـر کـردسـتان عـراق بـویـژه ایـل جـاف بـودنـد که در تـاریـخ ایـن مـنـطـقـه جـنگ بـیـن قـبـیـله فـیـض الله بـیگـی و ایـل جـاف مـشـهـور مـیـباشـد ایـل جـاف یکـی از بـزرگـتـریـن ایـلات کـردنـشـیـن اسـت که در عـراق و ایـران زنـدگـی مـی کـنـنـد لاکـن تا عـصـر محـمـد رضا شـاه عـمـوم جـافـهـای ایـران و عـراق از سـرکـرده و سـازمـان ایـلـی واحـدی اطاعـت مـی کـردنـد و زنـدگـی آنان بـیـشـتـر از راه دامـداری و دامـپـروری تامـیـن مـی شـد لـذا ناچـار بـودنـد در بـهـاران گـوسـفـنـدان خـود را به مـناطـق سـرشـیـو و خـورخـوره سـقـز بـیـاورنـد و در ایـن مـیـان با عـشـایـر ایـرانـی مـی جـنگـیـدنـد و در بـسـیاری از مـواقـع پـیـروزی با آنان بـود بجـز جـنگ آخـر که از فـیـض الله بـیگـیـهـای سـقـز شکـسـت خـوردنـد از روسـای جـاف مـی تـوان عــثـمـان پـاشـا را نام بـرد که شـخـصـی بـود دانـشـمـنـد سـخـی طـبـع و مـقـتـدر و از دربـار عــثـمـانـی لـقـب پـاشـائـی را داشـتـه و پـسـران او طاهـر بـیـگ و احـمـد مـخـتـار بـیـگ جـاف هـر دو از شـعـرای بـزرگ و پـرآوازه کـردسـتان بـودنـد و بعـد مـادرشـان بـنام عـادلـه خـاتـون ریاسـت ایـل جـاف را داشـتـه که از جـانـب مـلـکـه انـگـلـسـتان عـنـوان و لـقـب بـهـادر داشـتـه اسـت و در باره او مـی تـوان در کـتـاب کـرد و تـرک و عـرب نـوشـتـه افـسـر انـگـلـیـسـی ئـیـدمـونـد بـتـرجـمـه ابـراهـیـم یـونـسـی چـاپ تـهـران مـطالـب بـسـیار خـوانـد .

اما در چـهـار طـرف سـقـز قـبایـل و عـشـایـری بـودنـد که آنها نـیـز سـازمـان یـافـتـه و هـر کـدام از رئـیـس خـود اطاعـت مـی کـردنـد که روسـای آنان مـعـمـولا مـالـک و صـاحـب آبادیـهـای مـنـطـقـه بـوده و اخـتـیـار تـام داشـته انـد که الـبـتـه ایـن قـبایـل و عـشـایـر هـنـوز هـسـتـنـد اما ایـنـک بافـت زنـدگـی آنان تـغـیـیـر نـمـوده و به شـهـرنـشـیـنـی و رفـاه طـلـبـی روی آورده انـد که ایـنک اخـتـصـارا بـمـعـرفـی ایـن طـوایـف مـی پـردازیـم .

1 ـ عـشـایـر گـورک که رئـیـس آنان مـرحـوم عـلـی آقـا جـوانـمـردی بـود ایـشـان بهـمـراه بـرادر خـود مـرحـوم رسـول آقـاجـوانـمـردی پـس از سـقـوط جـمهـوری مـهـابـاد اعـدام گـردیـد و پـسـرش مـرحـوم محـمـد جـوانـمـردی بـریاسـت قـبـیـلـه رسـیـد مـرحـوم محـمـد جـوانـمـردی فـردی بـود بـسـیار دلـیـر شـجـاع که چـنـد بار نـیـز عـلـیـه رژیـم شـاه دسـت به اقـدام زد که هـر بار از چـنـگ مـامـوریـن گـریخـتـه و هـرگـز گـرفـتار نـشـده اما بـرادرش مـرحـوم حـسـن آقـا جـوانـمـردی مـدت مـدیـدی بـجـرم فـعـالـیـت سـیـاسـی در سـالـهـای 46 و 47 زنـدانـی بـود امـا محـمـد آقـا به عـراق گـریخـتـه بـود که با پـا در مـیـانـی سـناتـور محـمـد عـباسـی در زمـان تـصـدی فـرمـانـدهـی ژانـدارمـری کـل کـشـور از سـوی سـرتـیـپ مـالـک فـرمـان تـامـیـن به امـضا شـاه را در مـرز ایـران و عـراق بـه وی تحـویـل دادنـد و به مـحـل زنـدگـی خـود در روسـتای تـه مـوتـه بازگـشـت اما سـرانجـام در تـصادف رانـنـدگـی مـجـروح و سـال بعـد در بـیـمارسـتان بـسـتـری شـد و ظاهــرا بـعــلـت عـمـل آپـانـدیـس بـطـرز مـشـکـوکـی جـان سـپـرد بـرادرش حـسـن آقـا نـیـز در اوایـل انـقـلاب اسـلامـی از سـوی یکـی از گـروهـهـای سـیاسـی بـقـتـل رسـیـد لازم به تـوضـیـح اسـت که پـس از انـقـلاب اسـلامـی دو پـسـر محـمـد آقـا به اسـامـی امـیـر واحـد جـوانـمـردی به طـرفـداری از جـمهـوری اسـلامـی کـشـتـه شـدنـد.

عـشـایـر گه ورک با نامـهـای خـانـوادگـی جـوانـمـردی – محـمـودی – قـادری – محـمـدی – عـزیـزی و خـدری در سـقـز و جـنـوب ایـن شـهـرسـتان زنـدگـی مـی کـنـنـد .

2 ـ عـشـایـر سـرشـیـو که ریاسـت آنها با مـرحـوم آقـا صـالـح سـلـطـان پـناه بـود مـرحـوم آقـا صـالـح از روسـای کارآزمـوده و دانـا و ادب دوسـت مـنـطـقـه سـقـز بـودنـد که طـبـق مـدارک مـوجـود نـسـبـت آنها به قـبـیـله زنـد مـی رسـد و بـنابـر گـفـتـه آقـای محـمـود خـان سـلـطـان پـناه فـرزنـد آنـمـرحـوم درباره سـلـسـله نـسـب آنان اشـعـاری در دسـت بـوده که بـیـتـی آز آن ایـنـسـت

زنـسـل کـریـم خـان گـرد رشـیـد چـراغ ویـس خـان به سـقـز رسـیـد

و ایـن چـراغ ویـس خـان در مـنـطـقـه گه ورک سـقـز یک آبادی بـنام خـود سـاخـتـه که هـنـوز هـم مـوجـود اسـت و سـپـس قـلـمـرو آنان تا رنـگـه ریـژان و آدنـیـان و نـواحـی طـالـه جـار گـسـتـرش یافـتـه اسـت که در ایـن باره در کـتاب دائـره الـمـعـارف اسـلامـی چـاپ انـتـشـارات صـلاح الـدیـن ایـوبـی مـطـالـبـی بچـشـم مـی خـورد . مـرحـوم آقـا صـالـح در طـول عـمـر خـود با گـرفـتاریـها و مـصـائـب فـراوان روبـرو بـوده اسـت و سـرانجام بـرحـمـت ایـزدی پـیـوسـت و امـروزه فـرزنـدان و خـانـواده او در سـرشـیـو و سـقـز زنـدگـی مـی کـنـنـد و با طـایـفـه وکـیـلـی و سـهـامـی که آنان نـیـز از عـشـایـر سـرشـیـو هـسـتـنـد خـویـشـاونـدی دارنـد.

3 ـ مـرحـوم محـمـودخـان سـلـطـانـی صـاحـب آبادی مـلـه و مـیـتـو و غـیـره که ریاسـت قـسـمـتـی از عـشـایـر خـورخـوره را بعـهـده داشـتـنـد.

4 ـ طایـفـه وکـیـلـی که قـلـمـرو آنان از گه ورک تا سـرشـیـو مـی باشـد و رئـیـس آنان مـرحـوم حاجـی وکـیـل بـود که پـس از فـوت پـسـرش مـرحـوم محـمـد آقـا وکـیـلـی ایـن سـمـت را داشـت مـرحـوم محـمـد آقـا عـلاوه بـر کارهـای عـشـایـری مـدتـی هـم شـهـردار سـقـز بـود سـرانجام در تـصـادف اتـومـبـیـل فـوت نـمـود آنگاه مـرحـوم حاج محـمـدخـان وکـیـلـی زعـامـت طایـفـه را داشـتـنـد و اکـنـون در آبادیـهـای تـمـوتـه ـ قـبـغـلـو ـ سـرتـکـلـتـو ـ کـچـل مـنگـان ـ عـرب لـنگ ـ کـنـدلان ـ حـسـن سـالاران ـ قـلعـه جـوقـه ـ دره وه زان ـ درگـله سـلـیـمان و سـقـز سـاکـن هـسـتـنـد.

5 ـ طایـفـه دیـوانـی مـقـدم که رئـیـس آنـهـا مـرحـوم رشـیـدالـدیـوان بـود و در آبادیـها گـبـر قـلعـه و سـرسـیـف و سـقـز زنـدگـی مـی کـنـنـد.

6 ـ طایـفـه حـسـنـی که از عـشـایـر خـورخـوره سـقـز و از نـسـل بـرادر مـرحـوم شـیـخ حـسـن مـولانا آبادی عـارف و دانـشـمـنـد بـزرگ کـردسـتان مـی باشـنـد چـون مـرحـوم شـیـخ خـودش فـاقـد زن و اولاد بـوده و طایـفـه ایـشـان در بخـشـهائـی از خـورخـوره و سـرشـیـو با نامـهـای خـانـوادگـی حـسـنـی ـ محـمـدی ـ یـزدانـی ـ صادقـی ـ شـیـخـی و غـیـره زنـدگـی مـی کـننـد.

7 ـ طایـفـه کـلـهـر که از ناحـیـه کـرمـاشـان از قـدیـم الایام به سـقـز و نـواحـی آن کـوچـیـده و در خـورخـوره و بخـش زیـویـه و بخـش کـلـتـپـه زنـدگـی مـی کـنـنـد ریاسـت آنان مـرحـوم آقـا رضاخـان کـلـهـر بـود که فـوت نـمـود سـپـس مجـیـد خـان کـلـهـر که فـردی اسـت آگاه و کاردان تاحـدی امـور ایـن طایـفـه را در دسـت گـرفـتـه اسـت ایـن طایـفـه در آبادیـهای رسـتـمان ـ خـانه مـیـران ـ گـورباباعـلـی ـ قـشـلاق رضا و سـایـر روسـتـاهای مـنـطـقـه کـلـتـپـه و خـورخـوره زنـدگـی مـی کـنـنـد.

8 ـ عـشـایـر غـفـاری و ولـدبـیگـی که در مـنـطـقـه یـورقـول و با شـبـلاغ زنـدگـی مـی کـنـنـد و ریاسـت آنان با مـرحـوم حاج مـلا سـیـف الـدیـن خـان غـفاری بـود که از عـلـما بـرجـسـتـه کـردسـتان بـودنـد و اعـقـاب ایـشـان با نام خـانـوادگـی محـمـد پـنـاه و غـفـاری در سـقـز و یـورقـول هـسـتـنـد .

9 ـ مـرحـوم عـلـی خـان حـمـه ویـسـی رئـیـس طایـفـه حـمـه ویـسـی که از سـران بـسـیار قـدرتـمـنـد عـشـایـر بـوده و در بحـران جـنگ عـشـایـر و جـنگ جـهـانـی و یـورش عـشـایـر بـانـه نـقـش عـمـده ای در مـنـطـقـه سـقـز داشـتـه اسـت و قـلـم